ते शारदा विश्वमोहिनी!
डाॅ.अमृता इंदूरकर
सुटीच्या दिवशीची निवांत सकाळ.घरची थोडी कामं आवरून रेडिओ लावून आरामात बसत नाही तोच बऱ्याच वर्षांनी आशाबाईंचे 'जय शारदे वागीश्वरी' हे गाणे कानावर पडले.शांत,प्रसन्न अशा सकाळी गाणे ऐकता ऐकताच आपोआप डोळ्यासमोर त्या मयूरारूढ शारदेची मूर्ती डोळ्यासमोर प्रकटली.तिच्या त्या रूपवर्णनाने शारदा/सरस्वतीचे कितीतरी जुने संदर्भ,तिची विविध रूपे आठवू लागली.
भारतीय पंरपरेत शारदा आणि सरस्वती या दोन्हींना विद्या व कला यांची देवता म्हणून मानले जाते.यांची कितीतरी नावे आहेत.वाक्,वाग्देवी,वागीश्वरी,
वाणी,शारदा,भारती,वीणापाणी इत्यादी नावांनी ती संबोधली जाते.आध्यात्मिक अर्थाने ती निष्क्रिय ब्रह्माचे सक्रिय रूप आहे.म्हणूनच तिला ब्रह्मा,विष्णू,महेश या सर्वांना गती देणारी शक्ती असे म्हणतात.तिचा वर्ण उज्ज्वल असल्यामुळे ती ज्योतिर्मय ब्रह्माचे प्रतीक आहे. उपनिषदांमधे सरस्वती/शारदेची वाणीशी एकरूपता मानलेली आहे.प्रज्ञावृद्धीसाठी आणि वाणीत गोडवा येण्यासाठी उपनिषदात तिची प्रार्थना केलेली आहे.वाणीची स्फूर्तिदेवता,विज्ञान,साहित्य यांची अधिष्ठात्री देवता ती आहे.
प्राचीन ग्रंथांमधे शारदावर्णनपर कितीतरी संदर्भ मिळतात.यामधे प्रामुख्याने १) विष्णूधर्मोत्तर पुराण २) अंशुमद भेदागम ३) पूर्ण कारणागम ४) रूपमंडन इत्यादी ग्रंथांमधे तिचे स्वतंत्रपणे वर्णन आले आहे.
बालपणी शाळेच्या पहिल्या दिवशी जशी राष्ट्रगीताची ओळख होते तशीच 'या कुन्देन्दु तुषार हारधवला' ह्या श्लोकातून ती आपल्या प्रातःस्मरणीय जीवनाचा एक अभिन्न भाग होते.बालपणी केवळ पाठ करून म्हटल्या जाणाऱ्या या श्लोकाचा थोडे मोठे झाल्यावर जेव्हा अर्थ कळतो तेव्हा कुठे अंश मात्र तिने आपल्यावर कृपेचा वरदहस्त ठेवल्याचा समाधान मिळते.
या कुन्देन्दु तुषारहारधवला या शुभ्र वस्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना
या ब्रह्माच्युत शङ्कर प्रभृतिभिः देवैः सदा वन्दिता
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा॥
म्हणजेच- कुंद,चंद्र व हिमतुषार यांच्यासारखा जिचा वर्ण आहे.जी शुभ्र वस्त्रांनी आवृत्त आहे,जिचा हात सुंदर वीणेने अलंकृत आहे,जी श्वेत कमलावर बसली आहे,जिची ब्रह्मा,विष्णू (अच्युत),शङ्कर आदी देवगण सर्वकाल वंदना करतात आणि जी सर्व प्रकारच्या जडतेचा नाश करणारी आहे,अशी सरस्वती देवी माझे रक्षण करो.
याशिवाय पुढील ध्यानश्लोक शारदेचे आध्यात्मिक सामर्थ्य व्यक्त करणारा आहे.
शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमामाद्यां जगद्व्यापिनीं
वीणापुस्तकधारिणीमभयदां जाड्यान्धकारापहाम्।
हस्ते स्फाटिकमालिकां विदधतीं पद्मासने संस्थितां
वन्दे त्वां परमेश्वरीं भगवती बुद्धीप्रदां शारदाम्॥
म्हणजे- शुभ्र वर्णाची म्हणजे सत्वगुणी,ब्रह्मविद्येचे श्रेष्ठ असे सार,विश्वातली आद्य शक्ती,जगताला व्यापून उरलेली,वीणा व पुस्तक धारण करणारी,हातात स्फटिकमण्यांची माळ धारण करणारी,पद्मासनावर बसलेली आणि बुद्धीदात्री अशा त्या भगवती परमेश्वरी शारदेला वंदन करतो.
बृहदारण्यक उपनिषदात सरस्वतीचे वर्णन आले आहे.सरस्वतीच्या चार भुजा या चार दिशांची प्रतीके आहेत जे तिच्या सर्वव्यापित्वाचे लक्षण आहे.तिच्या हातातील पुस्तक हे स्थूल रूपाने ज्ञानप्राप्तीचे साधन असून,आध्यात्मिक अर्थाने सर्वज्ञानमय अशा वेदांचे प्रतीक आहे.तिच्या हातातली माला ही स्थूल अर्थाने एकाग्रतेचे चिन्ह असून,आध्यात्मिक अर्थाने मातृकावर्ण शक्ती आहे.वीणा ही स्थूल अर्थाने जीवनसंगीताचे प्रतीक व आध्यात्मिक अर्थाने साधकांना सिद्धी व निर्वाण देणारी आहे.तर तिच्या हातातील कमळ हे सृष्टीचे प्रतीक आहे.
संपूर्ण भारतातील विविध परंपरांमधे ती विविध वाहनारूढ दाखविली आहे.श्वेत हंस हे प्रामुख्याने सरस्वतीचे वाहन कल्पिलेले आहे.सरस्वती कधी हंसावर बसलेली दिसते,तर कधी हंस तिच्या मागे असतो.बौद्ध व जैन परंपरेत मयूर हे तिचे वाहन आहे.महत्त्वाचे म्हणजे हिंदूंप्रमाणेच बौद्ध व जैन धर्मांना पण शारदा/सरस्वती पूज्य आहे.बौद्ध परंपरेत ती मंजुश्रीची पत्नी असल्याचे उल्लेख आढळतात. बौद्धांनी तिचे पाच भिन्न आकार-प्रकार कल्पीलें आहेत ते असे-
१) महासरस्वती--जी द्वादशवर्षा,हिमगौर,द्विभुज,उजवा हात अभयमुद्रेत आणि डाव्या हातात कमळ असलेली.
२)वज्रवीणा सरस्वती--गौर,द्विभुज व वीणावादिनी.
३) वज्रशारदा--कमळात बसलेली,मुकुटात चंद्रकोर,त्रिनेत्र,द्विभुज तसेच कमळ व पुस्तक धारण करणारी.
४) आर्यसरस्वती-- चतुर्दशवर्षा,गौरकांती,डाव्या हातात कमलनाल व त्यावर प्रज्ञापारमितेची पोथी.
५)वज्रसरस्वती--त्रिमुख,षड्भुज,रक्तवर्ण,रक्तकेशी,समोरचे मुख निळे,रक्तकमकमळावर प्रत्यालीढ मुद्रेत बसलेली,हातात कमळ व त्यावर प्रज्ञापारमितेची पोथी. तलवार आणि कात्री ही डाव्या हातातली आयुधे व उजव्या हाती ब्रह्मकपाल,रत्न व चक्र.
जैनांची श्रुतदेवी म्हणजे सरस्वती च आहे.स्कंदपुराणात शिवाची शक्ती अशा कल्पनेने तिचे रूपध्यान वर्णन केले आहे.
संपूर्ण भारतात विविध ठिकाणी सरस्वती/शारदेच्या मूर्ती सापडल्या आहेत.उत्तर भारतातल्या सरस्वतीच्या मूर्ती सामान्यपणे द्विभुज किंवा चतुर्भुज आहेत.भारतीय कलेत सरस्वती सन पूर्व दुसऱ्या शतकापासून आढळते.भरहूतच्या कठड्यावर तिची मूर्ती पद्मपीठावरील आहे.मध्ययुगात बंगाल-बिहारमधे ती चतुर्भुज व वीणाधारिणी बनली.तर आंध्र प्रदेशात घंटाशाला येथे जी मूर्ती आहे ती मोहेंजोदडोसारख्या कलेशी साधर्म्य साधते.मथुरेजवळ कंकाली टीला येथे उत्खननात जी मूर्ती आढळली ती जैनकालीन आहे.तर बीकानेर येथे गुप्तकाळातील मूर्तींचे संदर्भ मिळतात.
अशा या विविध रूपातील शारदा/सरस्वतीचा गौरव ज्ञानदेवांनी आपल्या भावार्थदीपिकेतील मंगलाचरणात केला आहे.ओंकाररूप गणेशाचे रूपक प्रारंभीच्या २० ओव्यांमधे केल्यानंतर २१वी ओवी त्यांनी शारदास्तवनाला अर्पण केली आहे.ज्ञानदेवांना शारदेची थोरवी,महात्म्य वर्णनासाठी फक्त एकच ओवी पुरेशी वाटली यावरून तिचे सामर्थ्य लक्षात येते.
*आता अभिनववाग्विलासीनी।जे चातुर्यकलाकामिनी।*
*ते शारदा विश्वमोहिनी।नमिली मिया॥*
म्हणजेच- अभिनववाग्विलासीनी म्हणजे माधुर्य,लालित्यादी गुण लाभलेली,वाणीचे नवनवीन विलास प्रकट करणारी,चातुर्य आणि कला यांचा जिला विशेष छंद आहे.अशा या साक्षात विश्वालाच मोहविणाऱ्या शारदेला वंदन करतो.
दासबोधातील शारदास्तवन समासातही शारदेचा गौरव केलेला आहे.ही शारदा योगी लोकांना ध्यानावस्थेत भेटते.साधकांना ज्ञानमार्गातील चिंतनामधे साथ देते.भक्तीमार्गातील पराभक्ती हे शारदेचेच रूप आहे.तर सिद्धपुरूषांच्या अंतःकरणामधील स्वरूपस्थान किंवा समाधी हा शारदेचाच आशीर्वाद आहे.अशी ही शारदा उत्तम ग्रंथनिर्मितीसाठी सदा पूजिली जाते.
अमृतवेल
डाॅ अमृता इंदूरकर
दि.६/१२/२०१९
नागपूर
डाॅ.अमृता इंदूरकर
सुटीच्या दिवशीची निवांत सकाळ.घरची थोडी कामं आवरून रेडिओ लावून आरामात बसत नाही तोच बऱ्याच वर्षांनी आशाबाईंचे 'जय शारदे वागीश्वरी' हे गाणे कानावर पडले.शांत,प्रसन्न अशा सकाळी गाणे ऐकता ऐकताच आपोआप डोळ्यासमोर त्या मयूरारूढ शारदेची मूर्ती डोळ्यासमोर प्रकटली.तिच्या त्या रूपवर्णनाने शारदा/सरस्वतीचे कितीतरी जुने संदर्भ,तिची विविध रूपे आठवू लागली.
भारतीय पंरपरेत शारदा आणि सरस्वती या दोन्हींना विद्या व कला यांची देवता म्हणून मानले जाते.यांची कितीतरी नावे आहेत.वाक्,वाग्देवी,वागीश्वरी,
वाणी,शारदा,भारती,वीणापाणी इत्यादी नावांनी ती संबोधली जाते.आध्यात्मिक अर्थाने ती निष्क्रिय ब्रह्माचे सक्रिय रूप आहे.म्हणूनच तिला ब्रह्मा,विष्णू,महेश या सर्वांना गती देणारी शक्ती असे म्हणतात.तिचा वर्ण उज्ज्वल असल्यामुळे ती ज्योतिर्मय ब्रह्माचे प्रतीक आहे. उपनिषदांमधे सरस्वती/शारदेची वाणीशी एकरूपता मानलेली आहे.प्रज्ञावृद्धीसाठी आणि वाणीत गोडवा येण्यासाठी उपनिषदात तिची प्रार्थना केलेली आहे.वाणीची स्फूर्तिदेवता,विज्ञान,साहित्य यांची अधिष्ठात्री देवता ती आहे.
प्राचीन ग्रंथांमधे शारदावर्णनपर कितीतरी संदर्भ मिळतात.यामधे प्रामुख्याने १) विष्णूधर्मोत्तर पुराण २) अंशुमद भेदागम ३) पूर्ण कारणागम ४) रूपमंडन इत्यादी ग्रंथांमधे तिचे स्वतंत्रपणे वर्णन आले आहे.
बालपणी शाळेच्या पहिल्या दिवशी जशी राष्ट्रगीताची ओळख होते तशीच 'या कुन्देन्दु तुषार हारधवला' ह्या श्लोकातून ती आपल्या प्रातःस्मरणीय जीवनाचा एक अभिन्न भाग होते.बालपणी केवळ पाठ करून म्हटल्या जाणाऱ्या या श्लोकाचा थोडे मोठे झाल्यावर जेव्हा अर्थ कळतो तेव्हा कुठे अंश मात्र तिने आपल्यावर कृपेचा वरदहस्त ठेवल्याचा समाधान मिळते.
या कुन्देन्दु तुषारहारधवला या शुभ्र वस्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना
या ब्रह्माच्युत शङ्कर प्रभृतिभिः देवैः सदा वन्दिता
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा॥
म्हणजेच- कुंद,चंद्र व हिमतुषार यांच्यासारखा जिचा वर्ण आहे.जी शुभ्र वस्त्रांनी आवृत्त आहे,जिचा हात सुंदर वीणेने अलंकृत आहे,जी श्वेत कमलावर बसली आहे,जिची ब्रह्मा,विष्णू (अच्युत),शङ्कर आदी देवगण सर्वकाल वंदना करतात आणि जी सर्व प्रकारच्या जडतेचा नाश करणारी आहे,अशी सरस्वती देवी माझे रक्षण करो.
याशिवाय पुढील ध्यानश्लोक शारदेचे आध्यात्मिक सामर्थ्य व्यक्त करणारा आहे.
शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमामाद्यां जगद्व्यापिनीं
वीणापुस्तकधारिणीमभयदां जाड्यान्धकारापहाम्।
हस्ते स्फाटिकमालिकां विदधतीं पद्मासने संस्थितां
वन्दे त्वां परमेश्वरीं भगवती बुद्धीप्रदां शारदाम्॥
म्हणजे- शुभ्र वर्णाची म्हणजे सत्वगुणी,ब्रह्मविद्येचे श्रेष्ठ असे सार,विश्वातली आद्य शक्ती,जगताला व्यापून उरलेली,वीणा व पुस्तक धारण करणारी,हातात स्फटिकमण्यांची माळ धारण करणारी,पद्मासनावर बसलेली आणि बुद्धीदात्री अशा त्या भगवती परमेश्वरी शारदेला वंदन करतो.
बृहदारण्यक उपनिषदात सरस्वतीचे वर्णन आले आहे.सरस्वतीच्या चार भुजा या चार दिशांची प्रतीके आहेत जे तिच्या सर्वव्यापित्वाचे लक्षण आहे.तिच्या हातातील पुस्तक हे स्थूल रूपाने ज्ञानप्राप्तीचे साधन असून,आध्यात्मिक अर्थाने सर्वज्ञानमय अशा वेदांचे प्रतीक आहे.तिच्या हातातली माला ही स्थूल अर्थाने एकाग्रतेचे चिन्ह असून,आध्यात्मिक अर्थाने मातृकावर्ण शक्ती आहे.वीणा ही स्थूल अर्थाने जीवनसंगीताचे प्रतीक व आध्यात्मिक अर्थाने साधकांना सिद्धी व निर्वाण देणारी आहे.तर तिच्या हातातील कमळ हे सृष्टीचे प्रतीक आहे.
संपूर्ण भारतातील विविध परंपरांमधे ती विविध वाहनारूढ दाखविली आहे.श्वेत हंस हे प्रामुख्याने सरस्वतीचे वाहन कल्पिलेले आहे.सरस्वती कधी हंसावर बसलेली दिसते,तर कधी हंस तिच्या मागे असतो.बौद्ध व जैन परंपरेत मयूर हे तिचे वाहन आहे.महत्त्वाचे म्हणजे हिंदूंप्रमाणेच बौद्ध व जैन धर्मांना पण शारदा/सरस्वती पूज्य आहे.बौद्ध परंपरेत ती मंजुश्रीची पत्नी असल्याचे उल्लेख आढळतात. बौद्धांनी तिचे पाच भिन्न आकार-प्रकार कल्पीलें आहेत ते असे-
१) महासरस्वती--जी द्वादशवर्षा,हिमगौर,द्विभुज,उजवा हात अभयमुद्रेत आणि डाव्या हातात कमळ असलेली.
२)वज्रवीणा सरस्वती--गौर,द्विभुज व वीणावादिनी.
३) वज्रशारदा--कमळात बसलेली,मुकुटात चंद्रकोर,त्रिनेत्र,द्विभुज तसेच कमळ व पुस्तक धारण करणारी.
४) आर्यसरस्वती-- चतुर्दशवर्षा,गौरकांती,डाव्या हातात कमलनाल व त्यावर प्रज्ञापारमितेची पोथी.
५)वज्रसरस्वती--त्रिमुख,षड्भुज,रक्तवर्ण,रक्तकेशी,समोरचे मुख निळे,रक्तकमकमळावर प्रत्यालीढ मुद्रेत बसलेली,हातात कमळ व त्यावर प्रज्ञापारमितेची पोथी. तलवार आणि कात्री ही डाव्या हातातली आयुधे व उजव्या हाती ब्रह्मकपाल,रत्न व चक्र.
जैनांची श्रुतदेवी म्हणजे सरस्वती च आहे.स्कंदपुराणात शिवाची शक्ती अशा कल्पनेने तिचे रूपध्यान वर्णन केले आहे.
संपूर्ण भारतात विविध ठिकाणी सरस्वती/शारदेच्या मूर्ती सापडल्या आहेत.उत्तर भारतातल्या सरस्वतीच्या मूर्ती सामान्यपणे द्विभुज किंवा चतुर्भुज आहेत.भारतीय कलेत सरस्वती सन पूर्व दुसऱ्या शतकापासून आढळते.भरहूतच्या कठड्यावर तिची मूर्ती पद्मपीठावरील आहे.मध्ययुगात बंगाल-बिहारमधे ती चतुर्भुज व वीणाधारिणी बनली.तर आंध्र प्रदेशात घंटाशाला येथे जी मूर्ती आहे ती मोहेंजोदडोसारख्या कलेशी साधर्म्य साधते.मथुरेजवळ कंकाली टीला येथे उत्खननात जी मूर्ती आढळली ती जैनकालीन आहे.तर बीकानेर येथे गुप्तकाळातील मूर्तींचे संदर्भ मिळतात.
अशा या विविध रूपातील शारदा/सरस्वतीचा गौरव ज्ञानदेवांनी आपल्या भावार्थदीपिकेतील मंगलाचरणात केला आहे.ओंकाररूप गणेशाचे रूपक प्रारंभीच्या २० ओव्यांमधे केल्यानंतर २१वी ओवी त्यांनी शारदास्तवनाला अर्पण केली आहे.ज्ञानदेवांना शारदेची थोरवी,महात्म्य वर्णनासाठी फक्त एकच ओवी पुरेशी वाटली यावरून तिचे सामर्थ्य लक्षात येते.
*आता अभिनववाग्विलासीनी।जे चातुर्यकलाकामिनी।*
*ते शारदा विश्वमोहिनी।नमिली मिया॥*
म्हणजेच- अभिनववाग्विलासीनी म्हणजे माधुर्य,लालित्यादी गुण लाभलेली,वाणीचे नवनवीन विलास प्रकट करणारी,चातुर्य आणि कला यांचा जिला विशेष छंद आहे.अशा या साक्षात विश्वालाच मोहविणाऱ्या शारदेला वंदन करतो.
दासबोधातील शारदास्तवन समासातही शारदेचा गौरव केलेला आहे.ही शारदा योगी लोकांना ध्यानावस्थेत भेटते.साधकांना ज्ञानमार्गातील चिंतनामधे साथ देते.भक्तीमार्गातील पराभक्ती हे शारदेचेच रूप आहे.तर सिद्धपुरूषांच्या अंतःकरणामधील स्वरूपस्थान किंवा समाधी हा शारदेचाच आशीर्वाद आहे.अशी ही शारदा उत्तम ग्रंथनिर्मितीसाठी सदा पूजिली जाते.
अमृतवेल
डाॅ अमृता इंदूरकर
दि.६/१२/२०१९
नागपूर
No comments:
Post a Comment