भाषा संपादन प्रक्रिया-भाग २

भाषा संपादन प्रक्रिया-भाग २

डाॅ.अमृता इंदूरकर

         मुलाला येणारा भाषापूर्ण ध्वनीचा वापर त्याला एकप्रकारचा सामाजिक, भाषिक दृष्टिकोन अथवा भूमिका देत असतो. कारण घरी पालक लगेच या बडबडण्याला प्रतिसाद देत असतात. इथे लहान मुलांचे भाषेच्या जगतात पहिले भाषिक, सामाजिक योगदान घडून येत असते....
मागील लेखात भाषा संपादन प्रक्रियेची पहिली पातळी (Cooing and babbling) बघितली होती. या लेखात त्याच्या पुढील पातळ्या बघूया.

२. एक शब्द संपादन पातळी (One word Stage)

             बारा ते अठरा महिन्यांच्या दरम्यान अाधी सतत एेकलेले व त्यामुळे अाता अोळखण्याजोगे असे लहानात लहान विविध शब्दसमूह (Single Unit) मुलं बोलायला लागतात. भाषा अात्मसातीकरणामध्ये या कालावधीला ‘एक शब्द संपादन पातळी’ म्हणतात. यामध्ये अगदी दैनंदिन जीवनात सतत संपर्कात येणाऱ्या कितीतरी वस्तूंचा, व्यक्तींचा समावेश असतो. जसे दुदू (दूध), म्याऊ (मांजर), भाता (भात), हम्मा (गाय), भू-भू (कुत्रा), बिशकित (बिस्किट) फूऽऽ (फूल), छछा (ससा), अाबा (अाजोबा) अाजी, पापा, आत (हात), पाय, नाई नाई, ये-ये इत्यादी. अर्थात प्रांताप्रमाणे ते बदलत जातात.

       याच कालावधीत या ‘एक शब्द पातळी’ चा एक वेगळा प्रकारही तयार होतो. तो म्हणजे अगदी लहानात लहान शब्दसमूह जे खरेतर छोटेखानी वाक्य किंवा शब्दसमूह असतात, ते लहान मुलांच्या भाषाविकसन प्रक्रियेत छोटे शब्दसमूह अथवा सिंगल युनिट ठरतात.

जसे, ‘हे काय?’,‘कुठे जायचं?’

‘काकाची पमपम’,* *‘ताईची खोली’इत्यादी. ज्या वातावरणात व जो संदर्भ जोडत ही वाक्ये तयार होतात ती मुलांसाठी शब्दच असतात.

लहान मुलांच्या भाषा संपादन प्रक्रियेत यांना वाक्य म्हणणे चुकीचे ठरू शकते. कारण लहान मुलांसाठी काका व त्याची गाडी एकच असतात. ज्या खोलीत ताई झोपते ती खोली व ताई एकच असतात. अशा शब्दसमूहांना *‘होलोफ्रेस्टिक’* अशी संज्ञा वापरली जाते. ज्यामध्ये शब्द एखादा वाक्प्रयोग किंवा वाक्य उच्चारदृष्ट्या समानच गृहीत धरला जाते. यामुळे लहान मुलांचे भाषा संपादन प्रक्रियेतील शब्दविश्व अधिकाधिक व्यापक होत राहते. त्याचप्रमाणे त्याचा प्रत्यक्ष वापर करण्यास मुलही उद्युक्त होत असते.

३) द्वैभाषा संपादन पातळी (Two Word Stage)

          अठरा ते वीस महिन्यांच्या दरम्यान जेव्हा लहान मुलांचे शब्दभांडार ५० च्या पुढे जाते, तेव्हा लहान मुल अापोअाप दोन शब्द संपादन करते. याच दरम्यान मुल दोन वर्षांचे होत अालेले असते. या काळात अवगत असलेल्या शब्दांनी व भर पडत असणाऱ्या शब्दांची मदत घेऊन कितीतरी शब्दांच्या मदतीने संयोगाने दोन शब्द उच्चारायला प्रारंभ होतो. जसे बाळाची खुर्ची, अाई जेवते, अाॅफिस गेले, भुर्रर्र जाऊ इत्यादी. अर्थात या दोन शब्दांचे संदर्भ वेळोवेळी लहान मुलांच्या कल्पनेत बदलत असतात. कारण संपूर्ण वाक्याच्या मदतीने लहान मुलं तो संदर्भ स्पष्ट करू शकत नाहीत. जसे ‘बाळाची खुर्ची’ असे म्हणताना ‘माझी खुर्ची’ असेही सांगायचे असते किंवा बाळाला खुर्चीत बसायचे अाहे, हे पण सांगायचे असू शकते किंवा या वस्तूला ‘बाळाची खुर्ची’ म्हणतात, एवढेच म्हणायचे असते. हे संदर्भ लहान मुलाच्या मनातला संदर्भ- रोख अोळखून समजून घ्यावे लागतात.
अशा शब्दांच्या उच्चारामागे लहान मुलांचा संवाद साधण्याचा हेतू निर्माण असतो. घरातील मोठे जसा संवाद साधतील, त्याच पद्धतीने मुलही संवाद साधायचा प्रयत्न करू लागते. इथे लहान मूल केवळ शब्द उच्चारत नसते तर आपलेही बोलणे हे घरातील सदस्यांची संवाद साधण्यातील एक योगदान होय, याची सतत निश्चिती करीत असते. दोन वर्षांचे झाल्यानंतर जेव्हा मुलं २०० ते ३०० शब्द संवादाच्या माध्यमातून व्यक्त व्हायला लागते, तेव्हा ते मुलं त्या शब्दाच्या पाचपट त्या शब्दांचे अर्थ समजण्यास पात्र होत असते. म्हणून मग या वयाचे मुल घरातील संवादामध्ये रंजन करणारे एक महत्त्वाची सहभागी व्यक्ति बनते.

४) भाषेची शब्दरुप साखळी (Telegraphic Speech)

          दोन ते अडीच वर्षाच्या दरम्यान मुलं मोठ्या प्रमाणात शब्दांचा वापर करून बोलण्यास सुरुवात करतात. असंख्य शब्दांचा सतत वापर करून ही भाषा आत्मसात करण्याचा अधिकाधिक प्रयत्न असतो. अशा व्यक्त होण्याचे एक सूक्ष्म वैशिष्ट्य असे की, शब्द मर्यादित असले तरी त्या शब्दांचे विविधांगी शब्दाविष्कार प्रकट व्हायला लागतात. या पातळीला भाषेची

‘शब्दरूप साखळी’ किंवा ‘टेलिग्राफिक स्पिच’ म्हणतात. शब्दांची विविधरुपी साखळी हे या पातळीचे प्रमुख वैशिष्ट्य अाहे. ही शब्दसाखळी कदाचित छोट्या वाक्प्रयोगात असेल किंवा छोट्या वाक्यात देखील असेल जसे ‘मी अोली होली’ (झाली हा शब्द वापरायचा हे बरेचदा कळत नाही) दूध पिऊ शकते नाही, बाबा गेले... टाटा (अाॅफिस शब्द सुचत नाही). इथे लहान मुल वाक्यरचना तयार करण्याची क्षमता बऱ्यापैकी अात्मसात करते अाणि शक्यतो वाक्याचा क्रम मोठ्याप्रमाणे बरोबर करण्याचा प्रयत्न देखील करते. अर्थात या वाक्यरचनेत लहान मुलाचे स्वतंत्र असे व्याकरण तयार होत असते.

        या दोन -अडीच वर्षांच्या कालावधीत लहान मुलांचे शब्दभांडार त्यांच्या शारिरीक वाढीसोबत देखील सहजपणे वाढत जाते. उड्या मारणे, धावणे यांसारख्या क्रिया जसजशा जमल्या की तसतसे नवे शब्द बोलण्यात अापोअाप यायला लागतात. बऱ्याचदा तिसऱ्या वर्षापर्यंत रोजचे नवे शब्दभांडार शंभरच्या पलीकडे जायला लागते. शिवाय मोठ्यांच्या उच्चारपद्धती, लकबी या अात्मसात करण्याकडे अधिक अोढा वाढतो. थोडक्यात घरातील ज्याच्या बोलण्याचा प्रभाव अधिक पडतो. त्यानुसार ही भाषा संपादन प्रक्रिया विकसित होते.

५) प्रत्यक्ष भाषा संपादन (Aquisition Process)

         एकूणच भाषाविचारात असे गृहीत धरले जाते की, लहान मुलांना भाषा शिकवल्या जातात. पण, खरेतर मुलं ज्या पद्धतीने भाषेचा वापर करतात, ते पाहता मुलांना भाषा शिकवल्या जातात या विधानाला काहीच अाधार मिळत नाही. घरात कधीच कुणी अगदी तान्हे असल्यापासून प्रत्यक्ष मुलाला, प्रत्यक्ष भाषा शिकवायला किंवा सूचना देत, घेऊन बसत नाही. अापणही असे कुठे अाजपर्यंत बघितले नाही की लहान मुलांचं डोकं अापोअाप शब्दांनी, वाक्यांनी भरले गेले अाहे. लहान मुलांच्या बाबतीत मुख्य हाच उद्देश असतो की त्याने स्वत:हून स्वतंत्र रचना करून त्याला जो मार्ग सोयीचा असेल, त्याने ती भाषा वापरली पाहिजे. लहान मुलांचे भाषाविकसन हे विविध शब्द रचनांचा प्रयोगरुप वापर करून ते संवाद प्रक्रियेस पात्र अाहेत की नाहीत, यामध्येच अधिक अाहे.

         वयाच्या चौथ्या वर्षानंतर मोठ्या मंडळींकडून ज्या लहान मुलांच्या बोलण्यातील चुका सुधारण्यात येतात, त्या प्रयत्नांना फार कमी यश येते. बरेचदा मोठ्या व्यक्तीने वारंवार सांगितलेली दुरुस्ती एेकूनही किंवा लक्षात येऊनही लहान मुलं त्याने जो स्वतंत्र्यरीत्या शब्द तयार केला अाहे, तोच वापरण्यावर भर देते. चौथ्या वर्षा लहान मुलं मोठ्यांच्या बोलण्याचे अनुकरणही करीत नाहीत अाणि मोठ्यांनी सुचविलेली दुरुस्ती देखील स्वीकारत नाही, असा पण एक टप्पा येतो. उदाहरणादाखल पुढील संवाद बघूया.

मूल : मी त्याला पडताना पाहितलं!

अाई : म्हणजे तुला ‘पाहिलं’ म्हणायचं अाहे का?

मूल : नाही, मी त्याला पडताना पाहितलं!

अाई : तुला ‘बघितलं’ म्हणायचं अाहे का? एकतर पाहिलं म्हण किंवा बघितलं म्हण.. पाहितलं असे म्हणायचे नाही.

मूल : नाही मी त्याला जोरात पडताना पाहितलं!!!
अशा पद्धतीने वयाच्या चवथ्या वर्षापर्यंत लहान मुलांचा स्वतंत्र शब्दकोश तयार होत असतो. एखाद्या क्रियेसाठी वस्तूसाठी, कशाहीसाठी रुढ शब्दापेक्षा त्याच्या मनोकोशात तयार झालेला शब्द अधिक योग्य ठरत असतो. इथूनच पुढे मुलांची वाक्यरचना विकसनाची प्रक्रिया सुरु होते. ती कशी? ते पुढच्या वेळी बघूया.

(लेखिका समीक्षक, भाषाशास्त्र अभ्यासक आहेत.)

दि.०२/०६/२०१९
दैनिक गोवन वार्ता
तरंग पुरवणी
गोवा

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#अमृतवेल