वैशाखातील ग्रेसभुल

वैशाखातील ग्रेसभुल

-डाॅ.अमृता इंदूरकर

परत फिरून वैशाख अाला! तसा तो दरवर्षीच येतो. येताना काय काय घेऊन येतो! जसा बाहेर धगधगणारा वैशाख वणवा घेऊन येतो तसा काही अाठवणींचा वणवादेखील. हा स्मृतिजन्य वैशाख वणवा १० मे ची सतत अाठवण करून देतो. काय असते १० मे ला?या १० मे ला दरवर्षी कवी ग्रेस अापल्या काव्यरसिकांना उन्हाळा वाटून द्यायला येतात. सगळं काही विसरता येईल, पण १० मे ला असणारा कवी ग्रेस यांचा जन्मदिवस कसा विसरणार? त्यांच्या जन्माला चिकटून अालेला हा त्यांच्या कवितांचा वैशाखवणवा जणूकाही रणरणत्या उन्हात फुलणाऱ्या अमलताशप्रमाणे अाहे.

         समस्त नागपूरकरांसाठी असलेले भूषण म्हणजे ग्रेस. १० मे त्यांचा जन्मदिवस. ग्रेस नावाचे गारुड सोपे नाही. ग्रेस यांची कविता जोही प्रथम वाचतो तो त्या कवितेच्या प्रेमात पडतो. पण तेही तितकेच खरे की ग्रेसची कविता आवडते, भावते, वेड लावते, कधी रडायला लावते, कधी दु:ख बाहेर काढते, कधी आपलेच मनोगत वाटते. पण असे सगळे असूनही ती संपूर्णपणे कळत नाही. शब्दश: तिला पकडता येत नाही. त्या एका - एका ओळीची तपशिलवार संगती लावता येत नाही. ग्रेस यांची कविता आरशासारखी आहे. या कवितेच्या आरशात अापल्याला अापले प्रतिबिंब दिसते, पण त्याला ना स्पर्श करता येत, ना ते अापल्याला संपूर्णपणे प्राप्त होत. अशी अवस्था जवळ- जवळ सर्वच ग्रेसप्रेमी रसिकांची होते.

       ग्रेसच्या कविता असो की ललितबंध, पृथ्वीच्या पाठीवरचा असा एकही विषय नाही जो त्यांनी अस्पर्श ठेवला. काही विषयांचे तर त्यांना विलक्षण अाकर्षण होते. प्रामुख्याने उल्लेख करायचा झाला तर त्यांना अार्ष महाकाव्य व त्यातील व्यक्तिरेखांचे फारच अाकर्षण होते. रामायण, महाभारत व त्यातील व्यक्तिरेखा ही त्यांची ध्यासस्थाने होती. थोडक्यात असे म्हणता येईल की जे - जे त्यांचे ध्यास विषय होते त्या विषयांची, चरित्रांची त्यांना भूल पडत असे, अाणि मग जणूकाही ती व्यक्तिरेखा ते जगायला लागत. ते पात्र त्यांच्याशी प्रत्यक्ष संवाद साधत अाहे, अशा थाटात, अविर्भावात ते त्यावर काव्य अथवा ललितबंध लिहित. या कलातंद्रीतूनच त्यांच्या राम म्हणजे रघुपतीवरच्या, सीतेवरच्या अहल्या, उर्मिला तर महाभारतामधील अर्जुन, द्रौपदी, अश्वत्थामा, गांधारी, कुंती, कर्ण यांवरच्या कविता साकारल्या गेल्यात. ही सर्व पात्रे प्रतीकांच्या माध्यमातून त्यांच्या काव्यात पुनरावृत्त होत असतात. या सर्वांच्या अावर्तनाशिवाय अापला कवी म्हणून असणारा अात्मप्रत्यय पोरका होईल, असे भय त्यांना वाटत असावे. इतकी या सर्व चरित्रांची अनेकार्थसुचकता त्यांच्या कवितेत अाहे. त्यातही विशेष करून कर्ण, कुंती, द्रौपदी, गांधारी या व्यक्तिरेखांबद्दल त्यांना विशेष आत्मियता होती. जेव्हा जेव्हा अशा व्यक्तिरेखांची भूल त्यांना पडे ते त्यांचा उल्लेख असा करीत,

होता जोग्यांचा सांगावा
मागा तुळशीला फूल
अौंदुबराच्या फांद्यांना
नको मंजिरीची भूल

कर्ण कुंतीमधला जन्मजन्मांतरीचा संघर्ष तर त्यांना बऱ्याच मोकळ्या शब्दातून व्यक्त केला अाहे. ‘तृष्णेच्या पहिल्या फुलास गिळतो मकरंद अोठातला।कर्णाच्या घनतेत की वितळतो संभोग कुंतीतला’ कुंतीला ऋषी दुर्वांसाकडून मिळालेल्या वरदानरुपी मंत्रांच्या कुतुहलाची तृष्णा इतकी होती की त्या पहिल्या मंत्राला अोठांनी गिळताच कुंतीच्या वाट्याला अालेल्या नकळत संभोगाची परिणती पुढे कर्णाच्या घनतेत म्हणजे जन्मात होते. किंवा माता असूनही गांधारीने जाणूनबुजून घेतलेले अंधत्व, द्रौपदीला वस्त्र पुरवूनही नागडा राहिलेला कृष्ण किंवा कर्ण, अर्जुन द्रौपदी या त्रिकोणाबद्दलच्या काव्यमय अोळी ग्रेस यांनी वारंवार अापल्या कवीहृदय गाभ्यातून प्रकट केल्यात. अशीच त्यांची एक कविता ‘कर्णभूल’

त्याने दान मांडताना
तिची झोळी तपासली
चंद्र चांदण्याच्या खाली
होत्या वाळवीच्या साली.

उभा राजवाडा लख्ख
शोधे जादूची बासरी,
पट्टी डोळ्यांची फाडून
कुठे पाही ना गांधारी..

चंद्र सूर्याची सावली
त्यांचे सत्य हले डुले
स्वप्नसंगात सोडतो
कर्ण कवचकुंडले..

साधारणत: कर्ण म्हटले की अापल्याला अाठवते तो कुंतीच्या पोटी जन्माला अालेला कर्ण. ज्याच्या जन्माला समाजमान्यताच नव्हती. मग त्याच्या वाट्याला अालेले अनाथपण. उच्च कुळातला असूनही सर्वांकडूनच सूतपुत्र म्हणून मारले गेलेले वाक्बाण. पण, इथे या कवितेत मात्र ग्रेस अापल्याला कर्णाच्या जीवनाचा उलटा प्रवास सांगत अाहेत. वर्तमानाचे साक्षीदार राहून ग्रेस अापल्याला कर्णाच्या पूर्वजीवनात नेतात. एकप्रकारचे फ्लॅशबॅक म्हणता येईल.

महाभारतातील युद्धाला प्रारंभ झालाच होता. नित्यनेमाने कर्ण स्नान केल्यावर दान करण्यासाठी निश्चित स्थानावर जायचा. तिथे साक्षात राजमाता कुंती जेव्हा दान मागायला येते तेव्हाच्या प्रसंगाने ग्रेस कवितेला प्रारंभ करतात, त्याने दान मांडताना। तिची झोळी तपासली. कुंतीने तू माझा ज्येष्ठ पुत्र अाहेस, असा उलगडा करून मातृत्वाचे दान मागितले तेव्हा कर्णाने जणू तिच्या पूर्वायुष्याची झोळी तपासली. ही झोळी तपासताना लक्षात येते की ‘चंद्र चांदण्यांच्या खाली होत्या वाळवीच्या साली’. कुंतीचा वर्तमानकाळ तर चंद्र, चांदण्यांसारखा रुपेरी होती. पण, या चंद्र चांदण्यांच्या खाली मात्र तिच्या भूतकाळातल्या वाळवीच्या साली विखुरल्या होत्या. कशाच्या साली होत्या या? कौमार्यावस्थेत प्राप्त झालेल्या मातृत्वाला त्यागून दिलेल्या वात्सल्य भावनेच्या वाळलेल्या साली होत्या, पण अाज नशिबात असलेल्या चांदण्यांचे शिंपण करून ती वास्तवातील वाळवीच्या सालींना अोले करू शकत नव्हती. तो भूतकाळ जो अाज वास्तव म्हणून तिच्या समोर उभा होता.

        जेव्हा कर्ण हस्तिनापूरच्या राजवाड्याचाच एक भाग झाला, दुर्योधनाचा परममित्र झाला तेव्हाही त्याच्या अवतीभवती सर्वच होते. त्याच्या समोर कुंती होती. गांधारी होती, दुर्योधन होता.
‘उभा राजवाडा लख्ख। शोधे जादूची बासरी.’

एेश्वर्याने हा राजवाडा लख्ख उजळला अाहे. पण, सत्याचा तेथे प्रकाशच नव्हता. या राजवाड्यात साक्षात भगवंत असूनही सगळेजण जादुची बासरी शोधीत होते. कर्ण अापल्या हरविलेल्या अस्तित्वाची, मातृत्वाची बासरी, कुंती अापल्या हरवलेल्या अस्तित्वाची बासरी, कौरव-पांडव सत्तेची अशी जादूची; जीवनात मधुर स्वर निर्माण करणारी बासरी सर्वत्र शोधत होते. गांधारी तर सत्य बघण्याची क्षमता असूनही उघड्या डोळ्याने ते बघायला तयार नाही. ‘पट्टी डोळ्यांची फाडून। कुठे पाही ना गांधारी’ म्हणजे प्रत्येकाच्या वाट्याला जे सत्य अाले ते एका क्षणात भास ठरणारे अाहे, तर एका क्षणात स्वप्नही ठरणारे अाहे.

       अशा या राजवाड्याचा एक अविभाज्य भाग असलेला कर्ण, म्हटलं तर सर्वांचाच, म्हटलं तर कोणाचाच नाही. म्हणून ग्रेस पुढे म्हणतात. ‘चंद्र, सूर्याची सावली. त्यांचे स्वप्न हले-डुले.’ चंद्र हे स्वप्नाचे प्रतीक तर सूर्य हे सत्याचे, वास्तवतेचे प्रतीक. या चंद्र-सूर्याच्या सावलीत म्हणजेच स्वप्न, सत्याच्या सावलीत सूर्यपुत्र असूनही कर्णाच्या जीवनातील सत्य दोलायमान होत राहिले. हा जीवघेणा लंबक कधी स्वप्नापासून सत्यापर्यंत तर कधी सत्यापासून स्वप्नापर्यंत सततच झुलत राहिला अाणि या सर्वांची शोकांतिका पुढे ‘स्वप्नसंगात सोडताे? कर्ण कवचकुंडले’ यामध्ये झाली. कर्णाची शोकांतिका हीच की अापली कवचकुंडले सोडण्याबद्दलही त्याला स्वप्नदृष्टांतच होतो. म्हणजे तिथेही कर्ण पुन्हा सत्यापासून दूरच जातो. जीवनातले सर्वात मोठे सत्य त्याला स्वप्नात कळते यापेक्षा अजून दुर्दैव ते कोणते. परत वाट्याला येते ती मात्र त्याच्या जीवनाला चिकटून अालेल्या सत्याची शोकांतिका.

          ग्रेस इथे केवळ तीनच कडव्यांमधून कर्णाच्या जीवनकथेचे वर्तुळ पूर्ण करतात. कर्णाच्या अायुष्यातील कथासूत्र ज्या युद्धकाळातील दान देण्याच्या ठिकाणी अाले होते तिथे रसिकाला परत अाणून सोडतात. एक प्रकारच्या पूर्व सूत्रनिवेदन पद्धतीकडून कथेच्या शेवटाकडे ते काव्यमय पद्धतीने, संज्ञाप्रवाही प्रतिकांच्या माध्यमातून हा अनुभव अापल्याला देतात. अाजपर्यंत समस्त मराठी काव्यरसिकांना अापल्या अनुवंशहीन कवितेची भूल पाडणाऱ्या या दु:खाच्या महाकवीला ही रसग्रहणात्मक कर्णभूल समर्पित.

डॉ.अमृता इंदूरकर

(लेखिका समीक्षक, भाषाशास्त्र अभ्यासक आहेत.)

दि.०५/०५/२०१९
दैनिक गोवन वार्ता
तरंग पुरवणी
गोवा

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#अमृतवेल